Books

دغه رساله د محمود طرزي په قلم د «حی علی الفلاح» یا د استقلال د اعلامیې تاریخي د متن په اړه څېړنه ده، چې پر دغې کوشنۍ خو خورا مهمې رسالې ښاغلي دکتور محمد زرین انځور څېړنه کړې، تعلیقات یې پرې کښلي او د تاریخ مینه والو ته یې له لازمو معلوماتو سره چمتو کړې، چې ښايي د معاصر تاریخ د خورا مهمې واقعې (د استقلال بېرته ګټنې) په اړه په څېړنو کې به د یوې سرچینې په توګه وکارول شي. په دغه رساله کې د استقلال په ملي کارنامه کې د سراج الاخبار افغانیه ، محمودطرزي او «حی علی الفلاح» ویښوونکي پیغام ونډې ته په زړه پورې نغوته شوې ده.

په افغانستان کې د مشروطه نهضت له مخکښانو څخه یو هم ارواښاد میرسیدقاسم خان و، چې د دغه نهضت د ملي مبارزو د بهیر په اړه یې روایتونه د پښتونیار په قلم کښل شوي او په بېلابېلو برخو کې خپاره شوي دي. ښاغلي زرین انځور له دغه مشروطه غوښتونکي څخه رانقل شوي خواره واره یادښتونه راټول کړي او د یوې رسالې په قالب کې یې تدوین کړي دي. په دې توګه، نه یوازې د دغو مهمو تاریخي یادښتونو د ورکېدو مخه نیول شوې، بلکې په راتلونکي کې د معاصر تاریخ د مینه والو او څېړونکیو لپاره د یوې تدوین شوې سرچینې په توګه د ګټې اخیستنې وړ ده. په دې رساله کې موږ میرسیدقاسم خان هم پېژنو او د هغه له خولې د رانقل شویو روایتونو له برکته د مشروطه غوښتونکي نهضت له ملي – افغاني روحیې او مبارزې څخه هم خبرېدلای شو.

د پوهاند کاکړ د هغو لیکنو ټولګه ده، چې لومړی ځل په کابل، وږمې او اریانا مجلو کې خپرې شوي او له مختلفو کلکسیونونو څخه راټولې، کمپوز او تر دقیقې بیاکتنې روسته د یوې ټولګې په بڼه چاپ شوي دي. د دغې ټولګې لیکنې د موضوع له نظره په ادبي، تاریخي او اجتماعي برخو وېشل شوي او یوه برخه یې ژباړل شوې لیکنې دي.

دا لیکنې له پینځو تر شپږ ولسیزو پورې پخوا نۍدي، خو له اوسنیو حالاتو سره هم اړخ لګوي اوبل ارزښت یې د موضوعاتو په رنګارنګۍ او تنوع کې دی. د تاریخ برخه یې؛ د افغانستان د خپلواکي، د استعمار د حقیقت او د افغانستان د معاصر تاریخ په بهیر کې د دولتونو او ټولنیز جوړښت په اړه په زړه پورې بحثونه لري. پوهاند کاکړ د ژبپوهنیزو موضوعاتو په لړ کې د ژبې معیاري کېدل، د لهجو بډاینه، اسانه لیکدود او خپلې ژبنۍ تجربې څېړلې او شنلې دي. د ټولنیزو پوهنو په برخه کې استاد له علمي سرچینو په ګټنه پر لرغونی انسانانو، د هغو پر چلند او فکري وده بحث کړی دی، د کتاب دغه برخه د ټولنپوهنې په زړه پورې درسونه دي. د ژباړو په برخه کې پوهاند کاکړ د وخت او شرایطو اړتیا ته په پام، له شعر او داستان رانیولې بیا تر بېلابېلو تاریخي، سیاسي، اقتصادي او ټولنیزې مقالو پورې یو شمېر لیکنې را پښتو کړي دي.

د مقالو د دغې مجموعې الهام له هغو درې لیکونو اخېستل شوی چې په 1990م کال کې د شوروي پوځونو له وتلو یو کال وروسته، د جمهور رئیس نجیب الله او پوهاند محمد حسن کاکړ تر منځ تبادله شوي دي. په دغو لیکونو کې نجیب الله او کاکړ د افغانانو د ارمانونو او هیلو او همداراز هېواد ته د سولې د راوړلو د طرحو په هکله بحث کړی دی. دوی دغه راز د افغانستان د جګړې او سولې د داخلي، سیمه‌ییزو او نړیوالو لوبغاړو، عواملو او خنډونو په هکله هم نظرونه تبادله کړي دي. د مقالو په دغه ټولګه کې د تاریخپوهانو، د سیاسي علومو څېړونکو، انسان پېژندونکو، سیاستوالو او د مدني ټولنې د غړو 11 مقالې راغلي دي چې ۸ مقالې په دري او ۳ مقالې په پښتو ژبه دي. دوی د لیکونو په تحلیلولو سره، د سولې د اوسنیو او تېرو پروسو او هڅو د تاریخي، فرهنګي او سیاسي موضوعاتو په هکله نظریات وړاندې کړي دي.

افغانستان ته د سولې په لټه کې، د افغانستان او نړۍ د پوهانو د ۲۲ مقالو مجموعه ده چې له ۱۹۷۹م نه تر ۲۰۲۰م پورې، له شوروي وروسته افغانستان کې د سولې او جګړې د اوسنیو او پخوانیو تجربو په هکله غږېږي. د افغانستان د تاریخ، سیاست او ټولنیزو ډینامیکونو د زده کړې او تامل لپاره دغه مهمه او د پام وړ هڅه؛ له هغو درې لیکونو (ټول ۳۹ مخونه)څخه الهام اخېستل شوې ده چې په ۱۹۹۰م کال کې د جمهور رئیس نجیب الله او ډاکټر کاکړ ترمنځ تبادله شوي دي.

د پوهنې فلسفې بنسټونه

په‌ ‌دې‌ ‌کتاب‌ ‌کې‌ ‌به‌ ‌دموکراسي‌ ‌بحث‌ ‌شوی‌ ‌دی‌ ‌او‌ ‌دا‌ ‌یې‌ ‌واضحه‌ ‌کړې‌ ‌چې‌ ‌د‌ ‌نړۍ‌ ‌په‌ ‌مختلفو‌ ‌هېوادونو‌ ‌کې‌ ‌
دموکراسي‌ ‌توپیر‌ ‌لري.‌ ‌د‌ ‌دموکراسي‌ ‌له‌ ‌ډولونو‌ ‌سربېره‌ ‌په‌ ‌دې‌ ‌کتاب‌ ‌کې‌ ‌تاسو‌ ‌د‌ ‌دموکراسي‌ ‌د‌ ‌اصولو‌ ‌او‌ ‌
قواعدو‌ ‌په‌ ‌اړه‌ ‌هم‌ ‌لولئ‌ ‌چې‌ ‌تر‌ ‌کومو‌ ‌شرایطو‌ ‌لاندې‌ ‌عملي‌ ‌کېږي.‌ ‌افغانستان‌ ‌هم‌ ‌په‌ ‌څو‌ ‌وروستیو‌ ‌لسیزو‌ ‌کې‌ ‌
دموکراسي‌ ‌تجربه‌ ‌کوي؛‌ ‌خو‌ ‌په‌ ‌ډیری‌ ‌مواردو‌ ‌کې‌ ‌د‌ ‌دموکراسي‌ ‌د‌ ‌واقیعي‌ ‌قواعدو‌ ‌په‌ ‌مطابق‌ ‌عمل‌ ‌نه‌ ‌کېږي؛‌ ‌نو‌ ‌
ځکه‌ ‌د‌ ‌هغو‌ ‌کتابو‌ ‌لوستل‌ ‌موږ‌ ‌ته‌ ‌اړین‌ ‌دي‌ ‌چې‌ ‌د‌ ‌دموکراسي‌ ‌په‌ ‌اړه‌ ‌لیکل‌ ‌شوي‌ ‌دي‌ ‌چې‌ ‌د‌ ‌دموکراسي‌ ‌په‌ ‌اړه‌ ‌لا‌ ‌
زیات‌ ‌پوه‌ ‌شو.‌ ‌دا‌ ‌کتاب‌ ‌هم‌ ‌له‌ ‌موږ‌ ‌سره‌ ‌په‌ ‌اړوندې‌ ‌موضوع‌ ‌کې‌ ‌لا‌ ‌زیاته‌ ‌مرسته‌ ‌کوي‌ ‌ترڅو‌ ‌د‌ ‌دموکراسي‌ ‌
موخې‌ ‌او‌ ‌ډولونه‌ ‌لا‌ ‌ښه‌ ‌وپېژنو‌ ‌او‌ ‌هغو‌ ‌مواردو‌ ‌ته‌ ‌متوجه‌ ‌شو،‌ ‌کوم‌ ‌چې‌ ‌دموکراسي‌ ‌نقضوي.‌

دا اثر په عمومي ډول د پښتنو د قومونو، خیلونو، رواجونو، د استوګنځیو او نورو برخو په اړه زیات مالومات وړاندې کوي. البته هغه څوک چې غواړي د پښتنو په اړه د ۱۹مې پېړۍ په پيل کې، د افغانستان د سیاسي حالت او همدرانګه د ګران هېواد د ټولو اوسېدونکو په اړه لږ او ډېر مالومات ترلاسه کړي؛ نو دا اثر دې ولولي. له پښتنو علاوه پکې د هزاروو، ازبکو، تاجکو، بلوچو، ایماقو او یو شمیر نورو قومونو یادوه هم شوې چې کوم ځای یې استوګنه درلوده او دود او کلتور یې څه و؟ د افغانستان پېژندونکو او افغاني محقیقینو له پاره ډېر تاریخي، جغرافیوي او کلتوري مالومات لري. که څه هم ډېر وخت کېږي چې لیکل شوی دی بیا هم د دغه کتاب له محتویاتو سره سم د څېړنیزو موضوعاتو په باب چې اوس څېړنې کیږي، دغه کتاب ورسره ډېره مرسته کوي. په دې کتاب کې د درانیانو پر پاچاهي هم بحث شوی دی چې د احمدشاه بابا سیاست، یرغلونه، د احمدشاه بابا شخصیت، د هغه مړینه او له هغه وروسته د نورو دراني پادشاهانو یادونه هم شوې ده. دا چې یو بهرني لیکوال د پښتنو په اړه څېړنه کړې ده؛ نو کولی شو چې د پښتني قبیلو په اړه د نورو لیکوال اثار په پرتلیزه بڼه له دې کتاب سره وګورو او په ځینې اختلافي مواردو ځان پوه کړو.